شهر زاهدان مركز استان سيستان و بلوچستان است. چون قدمت اين شهر بيش از چند دهه نيست، داراى آثار تاريخى قابل توجهى نيست و تنها در چندين بناى اين شهر سبك معمارى جلب توجه مىكند. در منطقه لاديز از بخش ميرجاوه اين شهرستان اشيايى سنگى از دوران پارينه سنگى با قدمت 80 تا 100 هزار ساله شناسايى سطحى شدهاند. در دامنه شمالى كوه تفتان در روستاى روپس از توابع دهستان تمين يك غار طبيعى وسيعى وجود دارد كه داراى چندين قبر كهن مىباشد و معروف به هفتاد ملا است.
محوطه باستانى لاديز:
موقعيت جغرافيايى:شهرستان زاهدان – بخش ميرجاوه – رودخانه لاديز
كاوشگران: گروهى از دانشگاه مينه سوتا به سرپرستى گارى هيوم
قدمت:دوران پارينه سنگى تاريخ بررسى و كاوش: م برابر با 1344 ه . ش
مشخصات:در اين منطقه اشيايى سنگى از دوران پارينه سنگى كه متعلق به 80 تا 100 هزار سال پيش مى باشند شناسايى سطحى شده اند و ابزارى مانند ساطور بدست آمده است كه شبيه آثار بدست آمده از محوطه سوان در پاكستان و محوطه «اولدوى» آفريقاى شرقى هستند.
در شمال غربى زاهدان در روستاى گراغه آثارى بصورت تپه هاى خاك وجود دارد كه نشان مىدهد افرادى در اين محل با استفاده از معادن مس به صنعت ذوب مس و ساختن ظروف مسى اشتغال داشته اند.
تپه باستانى گَراغِه:
موقعيت جغرافيايى:شهرستان زاهدان – بخش نصرتآباد – روستاى گراغه
مشخصات:در اين محل معادن مس و در جوار آن سرباره هاى ذوب مس شناسايى شده كه بيان كننده محل زندگى انسانهايى در گذشته كهن مىباشد كه در حال حاضر به صورت تپه هايى از خاك در محل موجود است.
بناهاى صخره اى تَمينْ:
موقعيت جغرافيايى: شهرستان زاهدان – بخش ميرجاوه – دهستان تمين روستاى تمين
مشخصات: در اين محل نوعى معمارى شبيه معمارى صخرهاى ديده مى شود كه از اهميت خاصى برخودار است و برخى از اين فضاها در حال حاضر مورد بهره بردارى اهالى قرار مى گيرند.
قلعه گودال روپَسْ:
موقعيت جغرافيايى: شهرستان زاهدان – بخش ميرجاوه – دهستان تمين – روستاى روپس
كاوشگر و تاريخ كاوش: سكرين در سال 1928 ميلادى برابر با 1307 ه.ش
مشخصات: اين قلعه در دامنه شمالى كوه تفتان در روستاى روپس قرار دارد. و داراى تعدادى اطاق حجره مانند مى باشد كه در حال حاضر مخروبه است.
قبرستان قديمى هفتاد مُلاّ روپَسْ:
موقعيت جغرافيايى: شهرستان زاهدان – بخش ميرجاوه – دهستان تمين – روستاى روپس
كاوشگر و تاريخ كاوش: سكرين در سال 1928 ميلادى قدمت: دوره اسلامى
مشخصات: در اين محل قبرستان عجيبى كشف شده كه داراى قبور قديمى است و از جمله قبرهاى هفتاد ملا مى باشند كه در داخل يك غار طبيعى بزرگ قرار دارند. چون اين قبور در داخل يك غار طبيعى واقع شده اند از باد و باران محفوظ مانده اند. تعداد قبرها بيش از هفتاد است و بناى قبرها از خشت و گل و تخته هاى چوبى پهن مى باشد. سكرين نخستين محقق غربى است كه در سال 1307 ش – 1928 م به اين محل آمده و آن را مورد بررسى سطحى قرار داده است. بناى قبرها مربوط به دوران اسلامى مى باشد. در خصوص ماجراى كشته شدن آنها روايات مختلفى توسط مردم بومى گفته شده كه مستند نيستند و از ذكر آنها خوددارى مى شود.
آثار باستانی وتاریخی شهرستان نیکشهر
در مناطق قصرقند و فنوج از توابع شهرستان نيكشهر سفالهايى بدست آمده كه بيانگر استمرار زندگى انسانها از دوره هاى پيش از تاريخ تا زمان حاضر مىباشند و اهميت اين منطقه را بيان مىكنند و همچنين قلعه هايى در نقاط مختلف اين شهرستان ديده مىشوند.
آثار باستانى و ابنيه تاريخى شهرستان نيكشهر عبارتند از:محوطه هاى باستانى: ده قاضى – دَمْبانْ – پيركُنار – مَگُون – سياهبون – دُمْبيگان – جادختران – محترم آباد – قبرستان قديمى دَمْبان – قبرستان قديمى دَمْبْ كوه
قلاع: قصرقند – هيت – بُگ – شارَك – گِه (نيكشهر)- پيپ – آبگاه – اِسيكه – سُرُميچْ – چانْفْ – مسْكوتان – فَنوجْ – محترمآباد – اِسفَنْدْ – هَريدوك – پيركُنار – هيچان – بِنْتْ – چهل دختر
ساير آثار: مسجد قديمى نيكشهر
شرح آثار تاريخي شهرستان : شهرستان نيكشهر در بردارنده 42 اثر تاريخي وفرهنگي از دورانهاي مختلف بوده كه از مجموع اين اثار سه اثر ( تپه دمبيگان ، تپه سياه بن ومحوطه چهل دختران)درفهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيده است. از نظر وجودآثار تاريخي وفرهنگي شهرستان نيكشهر منطقه اي دست نخورده بحساب مي آيد تاكنون كارهاي علمي وتحقيقاتي در اين منطقه انجام نشده و براي اولين بار كار بررسي وشناسايي توسط اشتاين در سالهاي قبل از انقلاب اسلامي ودومين بار كار بررسي وشناسايي آثار منطقه در شهريورماه 1380 توسط مديريت ميراث فرهنگي استان به سرپرستي آقاي شيرازي انجام شد.
تپه دمبيگان: تپه دمبيگان در جنوب شرقي قصرقند درارتفاع 475 متري از سطح دريا بطول تقريبي 1000 متروعرض 700 متر با جهت شرقي – غربي واقع شده است سطح محوطه پوشيده از قطعات سفالي منقوش به نقوش برجسته ونقوش تزئيني نقاشي شده وساده مي باشد.
سفالهاي سطحي محوطه از نوع سفالهاي دست ساز خشن وچرخ ساز ميباشند از اين نوع سفالهاي ميتوان از خمره هايي نامبرد كه قطعات شكسته آنهادر سطح محوطه بوضوح قابل رويت ميباشند.
در قسمت جنوب غربي محوطه در حاشيه رودخانة پاسك تپة طبيعي از نوع رسوبي وجود دارد كه در قسمتهاي مختلف آن آثاري از قطعات سفالي ظروف شكسته به چشم مي خورد.ظروفي از قبيل كاسه،ليوان و….. كه مزين به نقوش تزئيني از جمله نقوش هندسي و نقش بز است.در سطح محوطه آثاري از معماري نيز به چشم مي خورد. كه به صورت ديوارهاي سنگ چين شده در ابعاد مربع مستطيل مي باشد تپه دمبيگان مربوط به دورة اشكاني بوده كه آثاري از دوران اسلامي نيز در سطح محوطه ديده مي شود .
تپه سياه بن:
تپه سياه بن در قسمت شمال شرقي قصرقند در ارتفاع 530 متري از سطح دريا واقع شده است درمسير جاده قصر قند هليچگان كوه سنگي سياه رنگي به ارتفاع تقريبي 20 متر در سمت غربي جاده بوده كه معروف به كوه سياه مي باشد و زمينهاي اطراف آن به سياه بن معروف اند.تپه سياه بن به صورت دوتپه مجزا ازهم غربي يا شرقي به فاصلة 200 مترا زيكديگر مي باشد.
سياه بن غربي :
اين محوطه دايره اي شكل با قطر 75 متر بصورت جزيره اي در ميان زمين هاي كشاورزي واقع شده است0 در سطح محوطه آثاري از معماري بچشم مي خورد كه در ساخت آن بيشتر از سنگهاي رودخانه اي استفاده كرده اند0 بيشترين آثار سطحي محوطه قطعات شكسته سفالي بوده كه از نوع سفالهاي قرمز رنگ وخاكستري كه هر دو دسته مزين به نقوش هندسي بوده وسفالهاي خاكستري علاوه بر نقوش هندسي به نقوش گياهي وحيواني از جمله نقش بز، صليب وگل هشت پر مزين مي باشند0 علاوه بر سفالهاي خاكستري وقرمز رنگ سفالهاي لعابدار وقرمز رنگ ، آبي – سبز و فيروزه اي نيز درسطح محوطه قابل مشاهده است.
سياه بن شرقي:
در قسمت شرقي جاده هليچگان به قصرقند واقع شده است وداراي قطعات سفالي سطحي از نوع سفالهاي خاكستري وقرمز منقوش به نقوش حيواني، گياهي وهندسي مي باشد0از جالبترين وبا اهميت ترين نقوش روي سفالهاي اين محوطه نقوش بزها به صورت جمعي در حال جست و خيز مي توان نام برد0 از انواع ظروف اين محوطه مي توان به كاسه، فنجان ، ليوان و000 اشاره كرد كه با ظرافت خاصي ساخته وتزئين شده اند.
محوطه چهل دختر:
محوطه چهل دختر ( جادختران) در قسمت غربي نيكشهر ورودخانه گنگ در ارتفاع 458 متري از سطح دريا واقع شده است. اين محوطه مربوط به دوران اسلامي بوده، داراي آثار سطحي از نوع سفالهاي قرمزرنگ ساده ومنقوش مزين به نقوش هندسي مي باشد . علاوه بر سفالهاي قرمز رنگ ،مي توان به سفالهاي لعابدار دوران اسلامي اين محوطه اشاره نمود. از آثار معماري مي توان به بناهاي مربع ومستطيل شكل وهشت ضلعي نام برد.
مصالح بكار رفته در آنها آجر سفال قرمز رنگ وساروج مي باشد. اين محوطه براي اولين بار توسط اشتاين گمانه زني شد .برخي از اين محوطه به نام معبـــد گبرها ياد ميكنند.
باتوجه به آثار سطحي محوطه هاي شهرستان نيكشهر كه بيشتر از نوع سفالي قرمز رنگ وخاكستري منقوش به نقوش هندسي وحيواني وگياهي بوده اند مي توان گفت اين آثار مربوط به دوران پيش از تاريخ ودوارن تاريخي بوده وبا توجه به شباهتي كه ميان آثــــار محوطه هاي شهرستان نيكشهر وتپه هاي دامن وبمپور وجود دارد مي توان به ارتباط فرهنگي كه اين مناطق با همديگر داشته اند پي برد.
سنگ نگاره ها ( نقوش كنده ها)
نقوش كنده بيشتر در شهرهاي قصرقند، بنت و نيكشهرديده مي شودكه با توجه به نوع نقوش آنهارا مي توان به دو دسته نقوش حيواني و نقوش انساني تقسيم كرد.
الف- نقوش حيواني : از جمله اين نقوش نقش اسب مي باشد كه به صورت خلاصه شده ودر برخي موارد طبيعي تر نمايش داده شده اند . از نقوش اسب مي توان از نقشي كه در آن دو اسب كه ارابه اي به آنها بسته شده ومي كشند ياد كرد. از نقش هاي ديگر اسبي است كه با سوار در حال تاختن مي باشد.
از نقوش حيواني ديگر مي توان از نقشهاي گاو، شتر دو كوهانه، ،گاو كوهاندار ، روباه ، سگ ، بزهاي كوهي وشير يا ببر نيز ياد كرد. از نقشهاي شير مي توان به نقش شير در حال شكار وصحنه هاي شكار نام برد.
ب- نقوش ا نساني
اين نقوش كنده كاري شده انسانها را در حال مبارزه با يكديگر شكار حيوانات از جمله بزكوهي وهمچنين درحال سوار كــاري نشان مي دهد. اين نقوش كنده ها شبيه به نقاشيهاي غار ميرملاس دركوهدشت لرستان مي باشد.
قلاع ساخته شده در سطح شهرستان:
اين قلعه ها بعنوان مركز شهر در دوران اسلامي ساخته شده اند وتا اواسط حكومت پهلوي خانهاي منطقه در آنها سكونت داشته اند. بيشتر اين قلعه ها بصورت بناهاي سه طبقه ساخته شده و داراي دو مسجد يكي در قسمت مركزي وديگري در قسمت شمالي خارج از حياط اصلي قلعه بوده اند0 بيشترين تزئينات اين بناها ، تزئينات دندان موشي و مثلثهاي زيگراكي وبرجسته كاري در اتاقهاي حاكم نشين بوده اند.
با توجه به اينكه مصالح بكار رفته در ساخت اين بناها خشت خام وگل بوده بعلت فرسايش عوامل طبيعي بصورت تلهايي از خاك درآمده اند. وفقط در بخش لاشار واسپكه بعلت مسكوني بودن وباز سازي مكرر تاكنون سالم مانده اند.
آثار باستانی وتاریخی شهرستان خاش
يكى از مناطق خوش آب و هواى بلوچستان، تفتان است. شرايط مطلوب آب و هوايى موجب شده كه انسانها در ادوار مختلف در حوالى و دامنه هاى زيباى آن ساكن شوند. از جمله كسانى كه به شناسايى و بررسى منطقه خاش پرداخته است، «جوديت ماروچك » مىباشد كه در سال 1353 ه.ش در محدوده اى به وسعت 1500 كيلومترمربع تعدادى بالغ بر صد محوطه باستانى از دوران كهن تا حدود 200 سال قبل را شناسايى كرده است. هدف وى يافتن اطلاعاتى از دوره پارينه سنگى و الگوى زندگى شبانى در دوره هاى قبل از تاريخ در اين منطقه بوده است. همچنين در دامنه جنوبى تفتان شواهدى از معمارىهاى صخرهاى مشاهده مىشود.
آثار باستانى و ابنيه تاريخى شهرستان خاش عبارتند از:
محوطه هاى باستانى: محوطه باستانى 4 كيلومترى غرب خاش – بناهاى صخرهاى تمندان – بناهاى صخرهاى جمچن – محوطه باستانى شمال شرقى خاش – محوطه باستانى چشمه خاش
ساير آثار: مناره مسجد جامع خاش – بازارچه سرپوش خاش – درخت كهنسال سروسنگان – درخت كهنسال دهپابيد
قلاع: حيدرآباد – كمال آباد
آثار باستانی وتاریخی شهرستان چابهار
انسانهاى سخت كوش در دوران مختلف با اهداف اقتصادى، فرهنگى و اجتماعى خاص زمان خود در سواحل زيباى درياى عمان سُكنى گزيده اند و از نعمتهاى بىشمار آن استفاده نموده اند از جمله مهمترين آثار سواحل درياى عمان در بندر تاريخى تيس ديده مىشوند كه توجه هر محققى را به خود جلب مىكنند. اطلاعات محققان در خصوص اين آثار ناچيز است كه نياز به پژوهشهاى دقيق و دراز مدت دارد.
آثار باستانى و ابنيه تاريخى شهرستان چابهار عبارتند از:
محوطه هاى باستانى: ويرانه هاى تيس كُوپان – محوطه باستانى كُنارَك – ويرانه هاى شَهْبازْبَند – ويرانه هاى تپه نِهادى .
قلاع: تيس – پيروزگت – بلوچ گَتْ – نوشيروان – باتِل – پيل بَنْد.
گورستانهاى تاريخى: مقابر سُنْتْ كُميلى – مَقابِر جِنانى كُچْ – گورستان زَرآباد – گورستان تپه نِهادى – مقابر كِراشيپ – مقابر شيرُك سُنت – قبور قديمى دَشْتيارى .
ساير آثار: غاربان مسيتى – سدهاى تيس – گودِانْگريز – مقبره سيّدغلامرسول – ساختمان قديمى تلگرافخانه- چاه باستانى پُلانْ – چاه باستانى تيس كُوپان – قدمگاه خِضْرْ.
ويرانه هاى تِيْسْ كوپانْ:
موقعيت جغرافيايى: بخش مركزى – دهستان كمبل سليمان – روستاى تيس كوپان
خصوصيات: آثارى از ويرانه هاى قديمى در دره تيس كوپان باقى است و اين دره از دره تيس بزرگتر است. توجه به حفريات باستان شناسى و مطالعات علمى آن ضرورى است.
محوطه باستانى كُنارَكْ:
موقعيت جغرافيايى: بخش كنارك – بخش شمالغربى و جنوبشرقى شهر كنارك
قدمت: پيش از تاريخ تاريخ كاوش 1974 – 1975 م
خصوصيات: در محوطه شمالغربى ابزارى از دوران پارينه سنگى ميانى بدست آمده كه در يك سطح صاف به صورت پراكنده پخش شدهاند و شبيه ابزار شمال غربى ايران و ابزار لاديزى مى باشند و با آثار دوران پارينه سنگى قديم شبيه هستند. در بخش جنوبشرقى ابزارى بدست آمده كه در كنار آنها مقدارى سفال ساده و منقوش مربوط به هزاره چهارم و اوايل هزارسوم ق.م ديده مى شود.
ويرانه هاى شَهْبازبَنْدْ:
موقعيت جغرافيايى: بخش مركزى – 5 كيلومترى شمالغربى چابهار – روستاى تيس
خصوصيات : شهبازبند نام رشته كوهى است كه در دامنه شمالى دره تيس و در مقابل رشته كوه پيل بند قرار دارد و بنا به باور مردم اين محل مخصوص نگهدارى بازهاى شاه (پرندگان شكارى) بوده و آنها در مواقع جنگ به عنوان يك نيروى كمكى به دشمن حمله مى كرده اند. اكنون در طول اين رشته كوه آثارى از بندها و خانه ها و چاه هاى قديمى وجود دارد. اما اينكه شهباز اسم شخصى بوده و اين محل به نام او نامگذارى شده به حقيقت نزديكتر است.
ويرانه هاى تپه نِهادى:
موقعيت جغرافيايى: بخش مركزى – 5 كيلومترى شمال غربى چابهار – روستاى تيس
خصوصيات: پس از صعود از قسمت قبرستان تپه نهادى در پاى تپه مصالح ساختمانى فراوانى شامل سنگ، ملاط، گچ، ساروج و سنگ تراشيده به چشم مى خورد و تعدادى از سفالهاى شكسته به رنگهاى مختلف و نقوش و خطوط هندسى با رنگهاى زيتونى و زرد و رنگهاى پخته آبى و سبز و تيره و قهوه اى و كبود و لوله هاى استوانهاى از گل پخته مانند ظروف و آبدانها ديده مى شود احتمالاً اين محل جاى عمارت اختصاصى يك فرد غنى بوده است.
سدهاى تيس :
موقعيت جغرافيايى : بخش مركزى – 5 كيلومترى شمال غربى چابهار – روستاى تيس
مشخصات :سدهاى تيس در دو طرف دماغه اى قرار دارند كه قلعه تيس یا قلعه پرتقالى ها بر روى آن واقع است. آثار اين سدها به ارتفاع 20 سانتى متر باقى هست و در ساخت آنها از سنگهاى تراشيده و سنگهاى دريايى تيز و بلند و ملاط ساروج استفاده شده است. تقريباً اين سدها هشت متر ارتفاع داشته اند كه 4/6 متر آن به مرور زمان در زير ماسه هاى ساحلى مدفون شده است، انتهاى يكى از سدها به كوه پيل بند و ديگرى به كوه شهباز بند منتهى مى شده كه به عنوان مانعى از هدر رفتن آب شيرين ناشى از باران جلوگيرى مى كرده اند. از طرف ديگر مانع نفوذ آب دريا در هنگام مد به داخل دره مى شده اند. احتمال دارد دره تيس در گذشته آباد و داراى زرع بوده است.
آثار باستانی وتاریخی شهرستان فنوج
یکی ازمناطق کهن بلوچستان فنوج است که کاوشهای انجام شده دراین منطقه حاکی ازوجودتمدنی چندهزارساله می باشد که نمونه هایی ازنواحی بررسی شده جهت اطلاع خوانندگان به شرح زیر هستند:
تپه دِهْ قاضى:
موقعيت جغرافيايى: بخش فنوج – روستاى ده قاضى قدمت:پيش از تاريخ
مشخصات: اين تپه باستانى در زمينى به وسعت 230 مترمربع قرار دارد كه سفالهاى بدست آمده از آن متعلق به دوران پيش از تاريخ است كه شبيه اين سفالها در بمپور مورد شناسايى قرار گرفتهاند.
تپه دَ مْبانْ:
موقعيت جغرافيايى: بخش فنوج – 6/5 كيلومترى جنوب غربى فنوج ناحيه چهل دختران
قدمت:پيش از تاريخ كاوشگر:مارك اورل اشتين
مشخصات: از اين محل دو ظرف مربوط به دوران پيش از تاريخ كشف شده كه به رنگ خاكسترى بوده و از داخل يك قنات بوسيله كشاورزان محلى به دست آمدهاند، و به »اشتين« هديه شدهاند.
تپه پيركُنار:
موقعيت جغرافيايى:شهرستان نيكشهر – بخش فنوج – ناحيه چهل دختران – روستاى پيركنار
قدمت: پيش از تاريخ
مشخصات: اين تپه در پيركنار واقع است كه تعدادى سفال از آن بدست آمده و بيشتر سفالها به رنگ سياه روى زمينه قرمز و خاكسترى هستند.
تپه مَگوْنْ:
موقعيت جغرافيايى:بخش فنوج – ناحيه چهل دختران – سمت چپ رودخانه هيمنى
قدمت: پيش از تاريخ
مشخصات: اين تپه در كنار رودخانه هيمنى قرار دارد كه رود فوق از بخشهاى شرقى كوههاى لاشار سرچشمه مىگيرد. اين محوطه باستانى در زمينى به درازى تقريبى 800 متر گسترده شده و داراى سنگهاى ريخته و جدا شده از ديوارها و مقدارى سفال است. در قسمت جنوبى اين محوطه يك برآمدگى به ارتفاع 25 تا 30 متر وجود دارد كه در روى اين برآمدگى آثار ديوارهاى سنگى و ساختمان ها ديده می شود. سفالهاى پراكنده شده از نوع سفالهاى منقوش دوران ماقبل تاريخ است و رنگ و نقش اكثر سفالها سياه، بنفش و نخودى است.
آثار باستانی وتاریخی شهرستان ایرانشهر
جريان رودخانه هاى دامن و بمپور زمينه لازم را براى استقرار انسانها در حاشيه اين رودها از دوران قديم فراهم كرده است. براساس بررسىهاى انجام شده آثارى از دوران ماقبل تاريخ در اين منطقه شناسايى شده اند، كه بيانگر وجود تمدن كهن و غناى تاريخى و فرهنگى اين ناحيه مىباشند.
آثارباستانى وابنيه تاريخى اين شهرستان عبارتند از:
محوطه هاى باستانى: چاه حسينى – دامَنْ – بمپور – تومپ شهر دراز – گورستان قديمى خوراب – منار امام – تپه بَزْمان – قبرهاى قديمى دامن – تمب مورياب جازموريان – سَركَهوران – كَتوكان – قاسم آباد – مَوْلا – گوارگوشت – سَردْگاه (سَردُقْ) – قبور قديمى تيغ آب – سُهران – قبرستان كولِگ – قبرستان دَمبولان.
قلاع : ناصرى (ايرانشهر) – بمپور – چهل دختر – بَزْمان – سوراپ(هارون) -گوران بزمان- دامن – كَجكوش – اسپيددره – سعيدآباد – گوران دامن – زومى.
ساير آثار: ساختمانهاى سنگى هودْيان – سنگ مَرمَر جعفرآباد – آرامگاه سيدمهدى – آرامگاه حاجىبابا كَتْوكان – منزل محل سكونت آيتالله خامنه اى در دوران تبعيد – غار تاريخى كَم ْسِپْتان
منبع با کمی اصلاح: پیام بلوچ
